Marc Slors: Dat had je gedacht - Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief
Uitg. Boom A'dam 2012, ISBN 978 94 6105 778 5, 202 blzz.
In een magistraal opgebouwde analyse rekent Marc Slors (1966), hoogleraar cognitiefilosofie aan de Radboud-Universiteit Nijmegen, af met de misvatting als zou de mens niet beschikken over een vrije wil. Dit misverstand is vooral de laatste tijd sterk gewekt via boeken van neurowetenschappers als Dick Swaab Wij zijn ons brein en Victor Lamme De vrije wil bestaat niet. Zij immers stellen niet alleen, dat we gedetermineerd zijn, maar ook hoe we gedetermineerd zijn. Echter, "het al dan niet gedetermineerd zijn van de structuur van onze wil doet niets af aan de vrijheid of onvrijheid van die wil", stelt Marc Slors. "De vraag of vrije wil compatibel is met determinisme moet vooral worden beantwoord in termen van een goede definitie van vrije wil en niet in termen van een quasi-wetenschappelijk verhaal". (p. 32/33).
Benjamin Libet, Daniël Wegner, P. Haggard, Ap Dijksterhuis, Michael Gazzaniga en vele anderen "lijken te laten zien dat het idee, dat we iets te zeggen hebben over onze handelingen een illusie is. Ze lijken te laten zien, dat onze keuzes in werkelijkheid niet door ons maar door onbewuste processen worden genomen. De brug, aldus Slors tussen de bewuste wil en de vrije wil zit dus in de […] voorwaarde voor de vrije wil: wil ik vrij, dan moet ik zelf mijn keuzes en mijn handelingen bepalen."[…] Welnu, zo stelt hij: "Dit is alleen het geval wanneer we aannemen dat ik mijn bewustzijn ben". (p. 83)
Interessant zeker voor teilhardianen is het, dat Marc Slors, aansluitend bij gedragswetenschappers als F.R. Dreschke en vooral Roy Baumeister en E.L. Masicampo, tot de conclusie komt, dat alle oorzaken van gedrag weliswaar onbewust zijn, maar dat sommige van die oorzaken wel degelijk geïnformeerd kunnen zijn door eerdere bewuste intenties, plannen, overwegingen. "Bewustzijn zit niet op de stoel van de bestuurder (zoals bij Descartes), ook niet op die van de bijrijder (zoals het 'Nieuwe Onbewuste' denkt), maar is eerder een soort tomtom, die het onbewuste de weg wijst." (p. 134)
Komt dit niet overeen met de evolutiewet van Teilhard de Chardin bij toenemende complexiteit van de soorten vindt er een gelijktijdige toeneming plaats van bewustzijn, vrijheid en verantwoordelijkheid? Is hier zoals bij Teilhard niet sprake van een soort monisme: materie en geest zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, een innerlijke tomtom wijst de weg, geeft richting, stuurt onze plannen?
Marc Slors verwoordt het aldus voor ieder van ons, voor ieder 'ik' persoonlijk: "Eerst borrelen onze bewuste gedachten op uit het onbewuste, vervolgens programmeren die gedachten het onbewuste 'ik' zodanig dat op basis van een intentie gehandeld wordt. Vervolgens kan een veroorzaakte handeling aanleiding geven tot zelfinterpretatie. En dat kan op zijn beurt weer van invloed zijn op verdere bewuste gedachten" (p. 174). Evolutionair zou dit kunnen worden gezien als de bewustzijnsstroom, de binnenkant van de materie, die na 13,7 miljard jaar een denkende laag rond de aarde heeft gevormd, de noösfeer. Tastend en zoekend beweegt de mensheid zich voort, steeds opnieuw zijn handelingen interpreterend, zijn doelen bijstellend en corrigerend.
Glashelder verduidelijkt Marc Slors in acht schematische tekeningen (p. 164-173) zijn analyserende bespreking van het model van Benjamin Libet en dat van Daniël Wegner als vertegenwoordiger van de stroming 'Het nieuwe Onbewuste'. En hij schrijft: De 'impliciete identificatie van ons 'zelf' met ons bewustzijn berust op een historische vegissing. Hersenwetenschappers zijn met die identificatie nog steeds in de ban van het zeventiende-eeuwse denken van Descartes en Locke. Ik heb laten zien dat we het zelf juist niet moeten zien als een entiteit of dat nou een immateriële ziel is of een specifieke set bewuste hersenprocessen maar als een identiteit. Als je je 'zelf' beschouwt als de verzameling van je karaktertrekken, je zelfgekozen idealen, je projecten en je plannen en de waarden die je aanhangt, dan is het onproblematisch, dat je vaak zelf handelt, ook als je dat onbewust doet." (p. 184)
Een boek met perspectief. Van harte aanbevolen. HvB